Asghar Farhadi w psychologicznym dramacie społecznym „Co wiesz o Elly?”, prezentuje Irańczyków rozdartych między tradycją a nowoczesnością. Zniknięcie tytułowej Elly, nie tylko niszczy sielankę, ale sprawia, że ukryte wzorce kulturowe, niczym instynkt, zaczynają przemawiać przez bohaterów
Grupa przyjaciół spędza czas nad Morzem Kaspijskim. Tańczą, grają, jedzą, dowcipkują i właściwie, gdyby nie czarne chusty kobiet, można by się nie zorientować, że akcja rozgrywa się w Islamskiej Republice Iranu, mamy bowiem przed sobą komedię o damsko-męskich utarczkach, właściwych dla wszystkich nacji. Nieoczekiwane zniknięcie tytułowej Elly wytrąca nas z tej beztroski.
Kim jest Elly?
Tytułowa młoda kobieta jest jedyną niezamężną dziewczyną towarzyszącą trzem parom i ich dzieciom. Elly przez cały film pozostaje zagadką. Niewiele o niej wiadomo poza jej zawodem i faktem, że ma chorą matkę, o którą się martwi. Mimo to wszyscy przyjaciele wydają się lubić ją, co wyrażają w prywatnych rozmowach. Jest ciepła i spokojna– mówi o Elly mąż Sepideh, Amir, z kolei kobiety określają ją cechami: miła i nieśmiała. W grupie jest jeszcze świeżo rozwiedziony Ahmad, który przyjeżdża z Niemiec.
Elly jest nauczycielką w przedszkolu i jednym z jej podopiecznych jest syn Sepideh, która zaprosiła ją na wyjazd, mając nadzieję umówić ją z Ahmadem. Elly, choć jest chętna na spotkanie z nim, to powiedziała Sepideh, że nie chce wyjść za mąż ani nawiązać nowego związku. Mimo to jej niezależność nie zostaje odebrana poważnie, bo Sepideh nie odpuszcza, a grupka przyjaciół często z nich żartuje, jakby byli nowożeńcami. Być może z tego względu bohaterka jest cały czas na uboczu, uciekając przed ciekawskim wzrokiem (nie)znajomych, często szuka miejsc odosobnienia. W ostatniej scenie z jej udziałem Elly puszcza latawiec, wygląda na szczęśliwą. Jakby zasmakowała odrobiny wolności w tej małej miejscowości na uboczu, z dala od narzeczonego, z którym od dawna próbuje się rozstać, ale on nie chce odejść.
Pozytywne nastawienie względem Elly pozostałych osób zmienia się wraz z jej zniknięciem. Próbując znaleźć krewnych kobiety, grupa znajduje w jej telefonie komórkowym numer, który okazuje się należeć do narzeczonego Elly. W społeczeństwie głęboko wierzącym w wartości kobiecej skromności odkrycie to prowadzi bohaterów do zmiany moralnego postrzegania kobiety. Bohaterowie w atmosferze wzajemnych oskarżeń zaczynają akcję poszukiwawczą i na dodatek dowiadują się, że Sepideh wiedziała o fakcie narzeczeństwa Elly, a mimo to próbowała ją zeswatać z Ahmadem.
Epidemia przemocy domowej
Asghar Farhadi, nagrodzony Srebrnym Niedźwiedziem, za „Co wiesz o Elly?”, bada skomplikowane relacje między moralnością, klasami i ideologią. Jednak nie robi tego w sposób oceniający. Często podkreśla swoje oddanie krajowi, jego mieszkankom i mieszkańcom. Interesując się podziałami w społeczeństwie irańskim, stara się je subtelnie leczyć. Robi to poprzez pokazywanie różnorodnych perspektyw moralnych. Ten zabieg pomaga mu również uniknąć cenzury, ponieważ tworzy wrażenie, że sam reżyser nic nie mówi: „nie sądzę, aby widzowie i widzki znali moje intencje. Wolałbym, żeby wyszli z kina z pytaniami. Wierzę, że dzisiejszy świat potrzebuje więcej pytań niż odpowiedzi. Odpowiedzi uniemożliwiają kwestionowanie, myślenie”.
Obraz Farhadiego to pejzaż irańskiego społeczeństwa, ze szczególnym uwzględnieniem irańskiej klasy średniej i sytuacji kobiet. Nerwowa atmosfera i próba rozwiązania sytuacji obnażają pozory, ukazując, jak pod cienką powłoką obyczajowej nowoczesności kryją się zabobony i patriarchat. Mężowie z partnerów stają się przemocowymi oskarżycielami. Amir, mąż Sepideh, krzyczy, pytając ją, o czym myślała, kiedy zapraszała nieznajomą na wspólny wyjazd. Chwilę później uderza ją i mówi: „Zmusiła mnie, żebym podniósł na nią rękę”.
We współczesnym Iranie duża przepaść w równości płci i potężny system męskiej dominacji od dawna przyczyniają się do przemocy domowej. Farhadi odsłania tę „społeczną epidemię”, która często jest uważana za temat tabu. W rolę Sepideh wcieliła się Golshifteh Farahani, której zakazano powrotu do domu po zagraniu w filmie Ridleya Scotta „W sieci kłamstw”, w którym pojawiła się bez chusty. Mimo tych problemów, projekcje filmu odbyły się zgodnie z planem na początku 2009 roku. Jednak po odebraniu nagrody na berlińskim festiwalu Golshifteh Farahani nie pozwolono wrócić do Iranu i od tej pory mieszka za granicą.
Hańba i honor
Osoby sportretowane w „Co wiesz o Elly?” próbują obejść schematy zakorzenione w społeczeństwie. Te starania są jednak źródłem cierpienia i bólu. Wychodzenie poza normy nie jest proste w tradycyjnej społeczności. Proces zaczyna się od próby zignorowania przez Elly zasad panujących w jej kraju, które powstrzymałyby samotną kobietę przed dołączeniem do grupy obejmującej na-mahram – „niespokrewnionych” mężczyzn. Bohaterowie muszą ukrywać przed właścicielką willi, że w ich grupie są niezamężna kobieta, czyli tytułowa Elly i samotny Ahmed, który na co dzień mieszka w Niemczech. Ujawnienie tego faktu może spowodować, że zostaną oskarżeni o planowanie cudzołóstwa, które jest w Iranie surowo karane.
Innym, bardzo ważnym tematem filmu jest godność i honor. Sepideh za wszelką cenę próbuje ukryć przed przyjaciółmi, że Elly ma narzeczonego. To sprawiłoby, że ich plan swatania Elly z Ahmadem stałby się bardzo niemoralny. Ten wątek zresztą jest również kulturowo związany z tradycją Iranu. Grupy rodzinne i przyjacielskie często aranżują spotkania między kobietami i mężczyznami. W dużej mierze przyczynił się do tego historyczny kontekst kulturowej separacji płci w społeczeństwie po rewolucji islamskiej w 1979 roku, która nałożyła znaczne ograniczenia na sposób interakcji pomiędzy płciami.
Wracając do honoru, jego szczególną rolę uwydatniają sceny z narzeczonym zaginionej Elly, który nie skupia się na jej poszukiwaniu, bardziej interesuje go to, czy kobieta się nie zhańbiła. Honor jest ważniejszy od czyjegoś życia. W końcu jak sam mówi: „gorzkie zakończenie jest lepsze niż niekończąca się gorycz”.
Kruche podstawy
Farhadi, który często portretuje irańską klasę średnią, pokazuje jak kruche są podstawy ich „wyzwolenia”. Ich świat jest pełen kłamstw, które gdy tylko zostaną odkryte, zastępowane są następnymi. Okazuje się, że ci młodzi ludzie są znacznie mniej wyzwoleni z konserwatywnego irańskiego społeczeństwa, niż chcą sami przyznać. W irańskiej kulturze mówienie prawdy często nie jest najlepszą opcją. Farhadi wraca do tego motywu także w innym swoim filmie „Rozstanie”.
„Co wiesz o Elly?” to, w przeciwieństwie do irańskich klasyków, kino szybkie i dynamiczne, pełne ekspresyjnych dialogów z odrobiną humoru. Farhadi umiejętnie łączy dramaturgię z opowieścią pełną realizmu. Reżyser, prezentując historię z życia irańskiej klasy średniej, pokazuje, że ich nowoczesność była zaledwie maską. Tradycja okazała się im bliższa.
Asghar Farhadi urodzony 7 maja 1972 w Isfahanie to irański reżyser, scenarzysta i producent filmowy. „Co wiesz o Elly?” to jego pierwszy międzynarodowy sukces nagrodzony Złotym Niedźwiedziem w Berlinie (2009 rok). Dwa lata później otrzymał Oscara za „Rozstanie”, w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny. Sukces powtórzył w 2017 roku obrazem „Klient”.
Artykuł ukazuje się w ramach autorskiego cyklu, w którym opowiadamy o filmach przez pryzmat kontekstów kulturowych.
Kamil Waliczek, z wykształcenia dziennikarz i kulturoznawca. Ciekawy świata w każdym jego aspekcie. Miłośnik odkrywania kina i muzyki z najróżniejszych zakątków. Wolontariusz w redakcji Salam Lab.
